Το Διεθνές Συνέδριο με τίτλο «Ρωσική και Αρμενική Λαογραφία: Παράδοση και Νεωτερικότητα (19ος – αρχές 21ου αιώνα)» που διοργάνωσε το Τμήμα Γλώσσας Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξεινίων Χωρών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, πραγματοποίησε τις εργασίες του από την Παρασκευή 30 Οκτωβρίου μέχρι την Κυριακή 1 Νοεμβρίου 2015.
Τα μέλη της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου (Μανόλης Σέργης, Ελευθέριος Χαρατσίδης και Γαρυφαλλιά Θεοδωρίδου) με την πολύτιμη συνεργασία των συναδέλφων μας επιστημόνων (Ελλήνων, Αρμενίων και Ρώσων) και με την πολύτιμη συναρωγή των φοιτητών του Τμήματος:
1. Θέσαμε στο επίκεντρο των λαογραφικών μας ενδιαφερόντων τη μελέτη δύο «ξένων, αγνώστων λαογραφιών», της ρωσικής και της αρμενικής, με πλούσιο «παραδειγματικό υλικό» από πολλές επιμέρους εκφάνσεις τους. (Σημειώνεται ότι η αρμενική Λαογραφία διδάσκεται στο Τμήμα από τους καθηγητές Σέργη και Χαρατσίδη, ανταποκρινόμενοι στον ρόλο και τον χαρακτήρα του, δηλαδή την έρευνα της γλώσσας, της ιστορίας και του πολιτισμού των λαών που βρίσκονται σε μακραίωνη συνοίκηση, συνύπαρξη, γειτνίαση ή επικοινωνία). Αναλύθηκαν όψεις του «δικού μας άλλου», στόχος που έχει τεθεί ήδη προ μηνών, με την έκδοση του συλλογικού τόμου «Από το Αραράτ στον Όλυμπο. Θέματα Αρμενικής Λαογραφίας» με επιμέλεια των τριών συνδιοργανωτών του Συνεδρίου.
2. Εγκαινιάσαμε τη συνεργασία με άλλα πανεπιστημιακά ιδρύματα, μέσω της συμμετοχής ρώσων, αρμενίων και ελλήνων επιστημόνων. Οι ρώσοι συνάδελφοι προέρχονταν από το Ινστιτούτο Εθνολογίας και Αρχαιολογίας της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών της Μόσχας, οι αρμένιοι από το Ινστιτούτο Αρχαιολογίας και Εθνογραφίας της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών της χώρας αυτής. Επετεύχθη μια γόνιμη συνάντηση, ένα άνοιγμα διεπιστημονικό και διαπολιτισμικό, με τη συμμετοχή και ελλήνων από πανεπιστήμια του εσωτερικού, ερευνητών από την Ακαδημία Αθηνών, διδακτόρων, υποψηφίων διδακτόρων και φοιτητών. Συνολικά συμμετείχαν 36 σύνεδροι, οι οποίοι εισηγήθηκαν 34 ανακοινώσεις, 22 εκ των οποίων ήταν σχετικές με την αρμενική και 12 με τη ρωσική λαογραφία.
3. Θεωρούμε σημαντικό ότι συμμετείχαν σε αυτό με εισηγήσεις τους φοιτητές του Τμήματος Γλώσσας Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξεινίων Χωρών, οι οποίοι - υπό την συνεχή καθοδήγησή μας - διεξήγαγαν ετήσια επιτόπια λαογραφική έρευνα στην αρμενική κοινότητα της Κομοτηνής και προσεκόμισαν τα πορίσματα της έρευνάς τους. Αφ’ ενός λοιπόν δόθηκε η δυνατότητα να παρουσιασθούν φοιτητές μας σε ένα διεθνές Συνέδριο, αφ’ ετέρου να γίνουν αντικείμενα επιστημονικής πραγμάτευσης θέματα δύο αγνώστων στην Ελλάδα λαογραφιών από νέους (τονίζουμε) επιστήμονες (διδάκτορες Λαογραφίας, υποψήφιους διδάκτορες, φοιτητές).
4. Πετύχαμε τη συμμετοχή σ’ αυτό του λαού της Ροδόπης, αλλά και των όμορων νομών. Αυτό σημαίνει ότι ευοδώθηκε ένας ακόμη στόχος του όλου εγχειρήματος: το «άνοιγμα» του Πανεπιστημίου προς την τοπική και την ευρύτερη κοινωνία.
Ανταποκρινόμενες στον υπότιτλο του συνεδρίου, οι εργασίες που φιλοξενήθηκαν σ’ αυτό είχαν μεγάλο χρονικό εύρος, δηλαδή αναφέρθηκαν σε θέματα «ιστορικής» και «σύγχρονης» Λαογραφίας και Εθνογραφίας, από το 19ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 21ου, συνεπώς το Συνέδριο παρείχε a priori ένα ευρύ χρονολογικό φάσμα μέσα στο οποίο συμπεριελήφθησαν παραδοσιακά και σύγχρονα θέματα, κυρίως δε τομές και συγκυρίες, κοσμογονικές πολιτικο-οικονομικο-ιστορικές αλλαγές.
Τέτοια ζητήματα - όπως εθνοπολιτισμικές όψεις του νοτίου Καυκάσου, η καθημερινή ζωή στο μετασοβιετικό Ερεβάν, η ανάπτυξη της πόλεως του Γκιουμρί, η μνήμη και η λήθη στην οργάνωση του χώρου του μετασοβιετικού άστεως, ο γραμματισμός και η μόρφωση των Ποντίων της νότιας Ρωσίας (στο πλαίσιο του μετασχηματισμού της πολυεθνοτικής τσαρικής Ρωσίας σε Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών) αναλύθηκαν από ξένους κυρίως αλλά και έλληνες επιστήμονες.
Όσον αφορά αναλυτικότερα το περιεχόμενό τους, τα θέματα τα οποία εισηγήθηκαν οι συνάδελφοι, καθ' όλα πρωτότυπα, αναφέρονταν είτε στις λαϊκές πολιτισμικές μορφές και εκφάνσεις που παρουσιάστηκαν στις δύο χώρες (Ρωσία / Σοβιετική Ένωση και Αρμενία) είτε στις ανάλογες που αναπτύχθηκαν κατά την ίδια χρονική περίοδο στην Ελλάδα, στο πλαίσιο της μακραίωνης επικοινωνίας ή συγκατοίκησης των τριών λαών, στον ελλαδικό ή τον ευρύτερο ελληνικό χώρο.
Ειδικότερα:
α. Μυθολογικά, παραμυθιολογικά και αφηγηματικά θέματα του αρμενικού και του ρωσικού λαού. Μελετήθηκαν οι διαστάσεις της μνήμης όπως αυτή κατασκευάζεται σε μυθιστορηματικές τριλογίες αναφερόμενες στην μοίρα των Αρμενίων στα Βαλκάνια στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα∙ αναδείχθηκαν μέσα από αρμενικά λαϊκά παραμύθια τοπικά χαρακτηριστικά της αρμενικής (λαϊκής) κουλτούρας (τοπωνύμια, αναφορές στο Αραράτ ως φυσικό και συμβολικό σύνορο, στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού π.χ. αρχιτεκτονική-κατοικία, δομή και λειτουργία της οικογένειας, θέση της γυναίκας κ.ά.), το θέμα της «αλλαγής φύλου» (ΑΤ514), το οποίο έχει απασχολήσει και άλλους μελετητές στο παρελθόν (σε μορφολογικό, ιστορικό, συμβολικό επίπεδο, καθώς οδηγεί στο διάλογο για τον επίκτητο ή έμφυτο χαρακτήρα των έμφυλων ρόλων)∙ ζητήματα αρχαίου αρμενικού πανθέου, οι επιρροές του χριστιανισμού και του ζωροαστρισμού (ως διαδικασίες πολιτισμικού διαλόγου που διαμόρφωσαν το περιεχόμενο και τις εκφράσεις του αρμενικού λαϊκού πολιτισμού στο πεδίο της θρησκευτικής λαογραφίας)∙ αναπτύχθηκε μια συγκριτική θεώρηση ελληνικών και ρωσικών μοιρολογίων.
β. Όψεις ετερότητας, ταυτότητας, αποστάσεων και εγγύτητας του «χρόνια δικού μας άλλου», όπως ερευνήθηκαν μέσα από τις ρουμπρίκες περιοδικών ή στο πλαίσιο της σχέσης Λαογραφίας και Λογοτεχνίας, με τη χρήση της σημειωτικής ανάλυσης, όπου εντοπίστηκαν οι πολιτισμικές αναφορές, με στόχο τη διαπολιτισμική «ανάγνωση» και τη διαχείριση της ετερότητας (εθνικής, θρησκευτικής, πολιτισμικής)∙ η διακωμώδηση και η δαιμονοποίηση των Αρμενίων, εξαιτίας της απόκλισης στοιχείων της συμπεριφοράς τους από τον κοινό τύπο του Νεοέλληνα∙ η ασυνήθιστη απήχηση του «άσωτου» καλόγερου Ρασπούτιν στην ελληνική λαϊκή αφηγηματική παράδοση. Αναλύθηκαν η ιδιαιτερότητα της χορευτικής φυσιογνωμίας των «ρωμιών» ή/και «γρεκών», όπως αυτή διαμορφώθηκε στη Σοβιετική Ένωση, η προσέγγιση των πολιτισμικών ταυτοτήτων των «ελληνοποντίων» στο πλαίσιο των σύγχρονων ορχηστικών τελεστικών γεγονότων μετά την «παλιννόστηση» στην Ελλάδα∙ η διαμόρφωση της σύγχρονης ταυτότητας των Αρμενίων στην κοινότητα Κομοτηνής μέσα από εθιμικές πρακτικές τονώσεως της αρμενικότητας.
γ. Ζητήματα συμβολικής Λαογραφίας. Αναδείχθηκαν π.χ. στη μελέτη της υλικότητας της ρωσικής κούκλας Ματριόσκα στο πλαίσιο μιας πολυπρισματικής και δυναμικής θεώρησης του υλικού πολιτισμού. Η διερεύνηση των πολλαπλών όψεων της υλικότητάς της έγινε το μέσον για την προβολή «του άυλου», των ιδεών, των αξιών, των συμβόλων, των ήχων και των εθιμικών πρακτικών, που διαδραματίζουν ενεργό ρόλο στη μελέτη των ιστοριών της ζωής της. Η Ματριόσκα, ως ένας ζωντανός οργανισμός βρισκόμενος εν κινήσει, εξελίσσεται στο πέρασμα των χρόνων (από τα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 21ου αιώνα) σε μορφές και σχήματα που αντανακλούν τις ιστορικές συγκυρίες, τις οικονομικές και κοινωνικές πρακτικές, τις επαφές με άλλους πολιτισμούς, την αισθητική αντίληψη της κάθε εποχής, τη διαλεκτική της σχέση με τους ανθρώπους, τις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στους ανθρώπους με σημείο αναφοράς αυτήν, συμμετέχοντας ενεργά στη διαδικασία συγκρότησης πολιτισμικών ταυτοτήτων στο παρόν.
Ή στην εισήγηση για το Ηρώο της γενοκτονίας των Αρμενίων (της γνωστής «Καμπάνας»), ως ζώσας αφηγηματικής πρακτικής, με λαογραφική ερμηνεία των δύο κυρίων συμβόλων του (καμπάνας και ξίφους) στη διαχρονική τους πορεία, με τις επισυμβάσες σε αυτά ανα-νοηματοδοτήσεις, που συνδέονται με τους στόχους της ιδρύσεως του μνημείου και με την προσωπικότητα του δημιουργού του Βάσου Καπάνταη.
Ή ακόμη στη σχέση Λαογραφίας και Κινηματογράφου, με την περίπτωση της ταινίας του Α. Ταρκόφσκι «Θυσία» (Offret, 1986) όπου προβλήθηκαν τα «αναβεβηκότα» από την λαϊκή και λόγια παράδοση στοιχεία στην τέχνη (που εκπροσωπεί ο ρώσος δημιουργός): ιερά σημεία, συμπλέγματα συμβόλων, πολιτισμικά πρότυπα, αντιλήψεις περί την κοσμική τάξη, φυόμενα γύρω από κεντρικούς χριστιανικούς συμβολισμούς (θύειν–αυτοθύειν) και την παραβολική χρήση της λαϊκής προσευχής των ορθοδόξων Ρώσων, με παράλληλη έρευνα των ιδεολογικών σημείων που λειτουργούν ως ενδιάθετοι–κανονιστικοί και εμπαθείς–παρακωλυτικοί όροι της και του πλαισιωτικού συστήματος πολιτισμικών σημασιών (πίστη, αμαρτία, σωτηρία, κλπ.)
δ. Θέματα θρησκευτικής συμπεριφοράς, όπως ανακύπτουν από τη μελέτη των ρωσικών επιδράσεων στην ελληνική λαϊκή θρησκευτικότητα, από το τέλος του 19ου αιώνα ως τις μέρες μας, πρακτικές συνδεδεμένες με την τάση του πανσλαβισμού και την εξάπλωση της ρωσικής επιρροής στον ορθόδοξο χώρο των Βαλκανίων, με την επέκταση των θεωριών για το «ξανθό Γένος», με την εκ βορρά ομόδοξη βοήθεια και συμπαράσταση. Επίσης άγνωστα ζητήματα σχετικά με την βιοτή των Ρώσων μοναχών στην αγιορείτικη κοινοβιακή Σκήτη του Αγίου Ανδρέου.
ε. Μαγείας, αντιλήψεων, μαγικοθρησκευτικών πρακτικών στους Αρμενίους και ένταξη των δεδομένων στο γενικότερο πλαίσιο μελέτης της βασκανίας και της μαγείας (witchcraft).
στ. Λαϊκής λατρείας. Εξετάστηκε το εαρινό εορτολόγιο των Ρώσων Масленица - Великий Пост - Пасха δηλαδή Αποκριά - Μεγάλη Σαρακοστή - Πάσχα και η τελευταία Κυριακή πριν το Πάσχα Вербное воскресенье (Κυριακή της Ιτιάς), οπότε τελείται μια πρωτότυπη ρωσική εορτή που αντανακλά την πίστη στις γόνιμες, θεραπευτικές και μαγικές ιδιότητες των κλαδιών ανθισμένης ιτιάς.
ζ. Ζητήματα εθιμικής ζωής (γέννησης, γάμου, θανάτου) και παραδοσιακής ενδυμασίας.
η. Αρμενικών εγκαταστάσεων και των εν Ελλάδι αρμενικών κοινοτήτων (Λέσβου, Ναυπλίου), των οποίων η ύπαρξη μέχρι το Συνέδριο ήταν άγνωστη.
θ. Σύγχρονης αστικής Λαογραφίας π.χ. η κατανάλωση (τροφή - αρμενικά εστιατόρια) ως ένα σύστημα πληροφοριών για την ανάπτυξη και σύσφιξη των κοινωνικών σχέσεων, για την αποκάλυψη της δυναμικής των κοινωνικών δικτύων των Αρμενίων στον αστικό χώρο της Αθήνας και για τους τρόπους προώθησης των εμπορικών και οικονομικών δραστηριοτήτων των Αρμενίων της Ελλάδας. Επιπλέον τα προϊόντα που προέρχονται από την Αρμενία ή κατασκευάζονται από Αρμενίους στην Ελλάδα αναλύθηκαν πολλαπλώς (ως σύμβολα κοινωνικών σχέσεων, φορείς νοημάτων σχετικών με την αρμενική ιστορία και κουλτούρα).
ι. Ιστορικών θεμάτων, που αξιοποιούνται από τη σύγχρονη Λαογραφία στο πλαίσιο της μεταξύ τους σχέσης: εκπαίδευση των Αρμενίων, αρμενικές κοινότητες στην Κωνσταντινούπολη και η σχέση τους με τις ελληνορθόδοξες αντίστοιχες της Μητροπόλεως Δέρκων, η έννοια της «ασφάλειας πυρός» στον αστικό χώρο της Σμύρνης, κ.ά.
Η Οργανωτική Επιτροπή