Μία νέα επιστημονική έκδοση, 900 περίπου σελίδων, την έβδομη της σειράς της επιστημονικών μονογραφιών και εκδόσεών του, παρουσίασε το «Κέντρο Εκκλησιαστικών, Ιστορικών και Πολιτισμικών Μελετών» της Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου και Ικαρίας, σε συνεργασία με τις ευφήμως γνωστές εκδόσεις της Θεσσαλονίκης του Αντ. Σταμούλη, οι οποίες ειδικεύονται στα επιστημονικά και ακαδημαϊκά συγγράμματα.
Πρόκειται για το νέο βιβλίο του Καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας και Κοσμήτορα της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, κ. Μανόλη Γερ. Βαρβούνη, που έχει τίτλο «Εκκλησιαστική ζωή και παράδοση στην Ηγεμονία της Σάμου (1834 - 1912). Η μαρτυρία των πηγών. Θεσσαλονίκη 2022» (σσ. 895, εκδ. Ιερά Μητρόπολις Σάμου και Ικαρίας / Κέντρο Εκκλησιαστικών, Ιστορικών και Πολιτισμικών Μελετών - Σειρά: Επιστημονικών Μελετημάτων, αρ. 7 - εκδ. οίκος Κ. & Μ. Αντ. Σταμούλη), και έχει γραφτεί σε συνεργασία με τον κ. Παναγιώτη Τζουμέρκα, Αναπληρωτή Καθηγητή Εκκλησιαστικής Ιστορίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Το βιβλίο περιλαμβάνει τα πορίσματα μακροχρόνιων αρχειακών και βιβλιογραφικών ερευνών σχετικά με την ιστορική πορεία, την διάθρωση, τα πρόσωπα, τους θεσμούς και την παράδοση της Εκκλησίας της Σάμου, κατά την διάρκεια της περιόδου της Ηγεμονίας της Σάμου (1834 - 1912).
Το βασικό αρχειακό υλικό που μελετάται και εκδίδεται εδώ, καλύπτει την χρονική περίοδο 1851 / 1852 ως το 1912, δηλαδή το διάστημα ανάμεσα στη συστηματική αρχειοθέτηση εγγράφων που αφορούν τις εκκλησιαστικές και μοναστηριακές υποθέσεις της Ηγεμονίας και στην ένωση του νησιού με το ελληνικό κράτος. Ωστόσο καλύπτονται πολλά και σημαντικά γεγονότα ανάμεσα στο 1834 και το 1851 από την σχετική βιβλιογραφία ή δευτερεύουσες πηγές και μαρτυρίες άλλων αρχείων, ενώ η εξιστόρηση επεκτείνεται ως το 1913 - 1914, δηλαδή και κατά την περίοδο της Προσωρινής Κυβέρνησης της Σάμου.
Και τούτο επειδή τότε η διακυβέρνηση γινόταν μεν εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων, ωστόσο κατά την μεταβατική εκείνη περίοδο, πριν η ένωση ολοκληρωθεί με την εγκατάσταση διοικητικών αρχών του ελληνικού κράτους, πολλοί από τους μηχανισμούς και τους θεσμούς της ηγεμονικής διακυβέρνησης παρέμειναν σε ισχύ, ιδίως σε τομείς όπως η εκκλησιαστική ζωή και διοίκηση. Για το έργο αυτό, απαιτήθηκε μακροχρόνια και συστηματική αρχειακή έρευνα, ιδίως στα ΓΑΚ-Αρχεία Σάμου, όπου σώζεται το αρχείο της ηγεμονικής περιόδου, από το 2012 και μετά, και ιδίως κατά την περίοδο 2013 - 2014.
Την έρευνα διεξήγε ο κ. Μαν. Βαρβούνης, που συνέγραψε επίσης και το πρώτο μέρος της μελέτης, ενώ ο κ. Παν. Τζουμέρκας ασχολήθηκε με την ταξινόμηση και την μεταγραφή των εγγράφων, τα οποία εκδίδονται στο δεύτερο μέρος του τόμου, καθώς και με τα παραρτήματα. Στο τέλος το βιβλίο περιλαμβάνει εκτενή βιβλιογραφία για την Εκκλησία και την Ηγεμονία της Σάμου, καθώς και χρηστικό ευρετήριο ονομάτων και προσώπων.
Πρόκειται για πολύμοχθο και θεμελιώδες έργο αναφοράς, με πρωτότυπη και ολοκληρωμένη συνθετική ανάλυση, καθώς και με παράθεση πολλών πρωτογενών πηγών και αρχειακών τεκμηρίων, που απαίτησε χρόνο και κόπο στο οποίο θα παραπέμπουν στο μέλλον όλοι οι ασχολούμενοι με τη νεότερη και σύγχρονη, εκκλησιαστική, πολιτική και πολιτιστική ιστορία του αιγαιοπελαγίτικου χώρου.