Τα μέλη της Επιτροπής του Κληροδοτήματος «Καυταντζόγλειο Βραβείο», της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, που διαχειρίζεται η Κοσμητεία της Σχολής, αφού εξέτασαν τις αρμόδιες εισηγήσεις και τις σχετικές βαθμολογήσεις των επιμέρους τριμελών επιτροπών βράβευσης, αποφάσισαν το πρώτο από τα προκηρυχθέντα βραβεία του Κληροδοτήματος «Καυταντζόγλειο Βραβείο» να απονεμηθεί στον Καθηγητή Λαογραφίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης κ. ΜΑΝΟΛΗ ΓΕΡ. ΒΑΡΒΟΥΝΗ, για το βιβλίο του Κοινωνικές, τελετουργικές και πολιτισμικές όψεις του σύγχρονου λαϊκού πολιτισμού της Σάμου (Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 606, εκδ. οίκος Κ. & Μ. Αντ. Σταμούλη) [βλ. http://www.deanphil.uoa.gr/klhrodotimata/kaytantzogleio-brabeio/anakoinoseis-kaytantzogleioy.html]. Πρόκειται για μία ακόμη διάκριση ακαδημαϊκής αριστείας, που φανερώνει την ποιότητα του ερευνητικού ακαδημαϊκού έργου του τιμωμένου.
«Φουστάνια» αναγεννησιακού τύπου στη Χίο (16ος αιώνας-αρχές 20ού). Λαογραφική συμβολή στην τυπολογική προσέγγιση των τοπικών ενδυμασιών.
Το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) παρουσιάζει τη νέα έκδοση με τίτλο «Φουστάνια» αναγεννησιακού τύπου στη Χίο (16ος αιώνας-αρχές 20ού). Λαογραφική συμβολή στην τυπολογική προσέγγιση των τοπικών ενδυμασιών, της επίκουρης καθηγήτριας Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, κ. Νάντιας Μαχά-Μπιζούμη.
Οι δεσμοί του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς με το νησί της Χίου είναι ιδιαίτερα ισχυροί, καθώς ένα από τα εννέα μουσεία του Δικτύου του, και συγκεκριμένα το Μουσείο Μαστίχας Χίου, βρίσκεται στα Μαστιχοχώρια, στη Νότια Χίο. Στο πλαίσιο αυτό, η εν λόγω έκδοση αφενός αναδεικνύει τμήμα του πολιτιστικού πλούτου του νησιού, αφετέρου εμπλουτίζει τις βιβλιογραφικές συμβολές του Ιδρύματος στο πεδίο της λαογραφικής επιστήμης και του υλικού πολιτισμού.
Στην έκδοση καταγράφονται, εξετάζονται και ερμηνεύονται η διαμόρφωση και η εξέλιξη των γυναικείων ενδυματολογικών σχημάτων (πτυχωτά «φουστάνια») που επικράτησαν στο νησί της Χίου, στη Χώρα και στα Μαστιχοχώρια, λόγω ιστορικά αιτιολογημένων επιρροών, σε σύνδεση με τα αντίστοιχα σχήματα του ευρύτερου Αιγαιακού χώρου. Το έργο, αποτέλεσμα συστηματικής έρευνας της συγγραφέως σε μουσειακές συλλογές, σε βιβλιογραφικές πηγές, σε χιώτικες οικίες και ιδιωτικές συλλογές, αλλά και βασισμένο σε προφορικές μαρτυρίες και συνεντεύξεις, επικεντρώνεται στα κοντά, λευκά πτυχωτά «φουστάνια» των Μαστιχοχωρίων, άμεσα επηρεασμένα από την αναγεννησιακή γυναικεία ενδυμασία, κυρίως αυτή της Γένοβας.
Πτυχές της έρευνας αφορούν στην οικοτεχνική παραγωγή και επεξεργασία του υφάσματος, σε σύνδεση με την τοπική οικονομία, τις καταναλωτικές συνήθειες και τον ρόλο της γυναικείας εργασίας. Η εφαρμογή της τυπολογικής κατάταξης αφορά πρωτίστως τα ενδυματολογικά σύνολα των Μαστιχοχωρίων, και ειδικότερα του Πυργιού, της Καλαμωτής και των υπόλοιπων χωριών που εξετάζονται με βάση τη γεωγραφική τους θέση, και κατ’ επέκταση τα ενδυματολογικά σύνολα των Βορειόχωρων (Βολισσός, Καρδάμυλα, Αμάδες). Μέσω της τυπολογικής προσέγγισης επιτυγχάνεται η παρουσίαση των πτυχωτών «φουστανιών» σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, αφού αυτά υιοθετούνται, σε διάφορους τύπους και παραλλαγές, και από τις εκπροσώπους των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων της Χώρας, αλλά και από εκείνες του αγροτικού κόσμου.
Η έκδοση περιλαμβάνει φωτογραφικό υλικό που τεκμηριώνει εικονογραφικά τη μελέτη και προβάλλει τις ενδυματολογικές ιδιαιτερότητες της Χίου, στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς και του υλικού πολιτισμού του νησιού κατά τα νεότερα χρόνια.
«Φουστάνια» αναγεννησιακού τύπου στη Χίο (16ος αιώνας-αρχές 20ού).
Λαογραφική συμβολή στην τυπολογική προσέγγιση των τοπικών ενδυμασιών.
Νάντια Μαχά-Μπιζούμη
Αθήνα 2020, σ. 256, εικ. 139
ISBN 978-960-244-215-9
€ 38,50
Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς
Αγγέλου Γέροντα 6, Πλάκα
Τ.: 210 3256922 | www.piop.gr
ΕΚΔΟΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΥ ΤΟΜΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ «ΛΑΪΚΟ» ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΔΠΘ
Πρόσφατα εκδόθηκε ο συλλογικός επιστημονικός τόμος Το ελληνικό «λαϊκό» μυθιστόρημα του 19ου αιώνα [Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης - Σχολή Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών - Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας - Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (Μελέτες Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας 8) - Gutenberg, Αθήνα 2021, 546 σελ. ISBN: 978-960-01-2190-2], με επιμελητή τον Θανάση Β. Κούγκουλο, μέλος ΕΔΙΠ του Εργαστηρίου Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης.
Ο συλλογικός τόμος στηρίζεται στις ανακοινώσεις του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Το ελληνικό «λαϊκό» μυθιστόρημα του 19ου αιώνα: Θεωρητικά ζητήματα. Το συνέδριο διοργανώνει στην Κομοτηνή, στις 25-27 Μαΐου 2018, το Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Αφιερώνεται στον Γάλλο Henri Tonnet, ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου Paris-Sorbonne και πρωτοπόρο μελετητή του ελληνικού «λαϊκού» μυθιστορήματος του 19ου αιώνα, ως μικρή ανταπόδοση των μεγάλων επιστημονικών οφειλών της κοινότητας των νεοελληνιστών προς το διακεκριμένο μέλος της. Περιλαμβάνει, πρόλογο του Διευθυντή του Εργαστηρίου Καθηγητή Μ. Γ. Βαρβούνη, εισαγωγή του επιμελητή για τη σταδιακή μετατόπιση του ενδιαφέροντος της έρευνας από την ελληνική πεζογραφία των ρομαντικών χρόνων στη μελέτη του «λαϊκού» μυθιστορήματος του 19ου αιώνα και είκοσι μία μελέτες, που οργανώνονται σε έξι θεματικές ενότητες.
Στην πρώτη ενότητα (Όροι και όρια του ελληνικού «λαϊκού» μυθιστορήματος του 19ου αιώνα) προσεγγίζονται θεωρητικά ζητήματα για την παρουσία, την παραγωγή, τις ευρωπαϊκές συναρτήσεις, τα χαρακτηριστικά, τα αφηγηματικά μοτίβα και το αναγνωστικό κοινό του «λαϊκού» μυθιστορήματος στον ελληνικό 19ο αιώνα.
Στη δεύτερη (Τα «Απόκρυφα» πόλεων – «λαϊκό» μυθιστορηματικό είδος;) συζητείται εάν και κατά πόσο τα «Απόκρυφα» ή «Μυστήρια» πόλεων, που λαμβάνουν διαστάσεις παγκόσμιας μόδας στον 19ο αιώνα, μπορούν να θεωρηθούν ως μία υποκατηγορία του «λαϊκού» μυθιστορήματος με σαφή και διακριτά γνωρίσματα.
Στην τρίτη (Θεματική του ελληνικού «λαϊκού» μυθιστορήματος του 19ου αιώνα) αναλύονται η ιδεολογία και η δημοσιογραφική επικαιρότητα ως κυρίαρχες θεματικές συνιστώσες του μυθιστορήματος που αποτείνεται στην πλειονότητα των αναγνωστών.
Στην τέταρτη (Διεπιστημονικές και συγκριτικές προσεγγίσεις στο ελληνικό «λαϊκό» μυθιστόρημα του 19ου αιώνα) μελετάται η λαογραφική λειτουργία του «λαϊκού» μυθιστορήματος και η σχέση του, μέσα από παραδείγματα, με την αρχαιοελληνική γραμματεία, τη διηγηματογραφία της γενιάς του 1880 και τις ιστοριογραφικές αναζητήσεις της εποχής.
Στην πέμπτη («Λαϊκά» μυθιστορήματα των δύο τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα) παρουσιάζονται πέντε μυθιστορήματα διαφορετικών κατευθύνσεων, που εκδίδονται από το 1882 έως το 1895.
Στην έκτη και τελευταία ενότητα (Όψεις του εξω-ελλαδικού χώρου στο «λαϊκό» μυθιστόρημα του 19ου αιώνα) μελετώνται μυθιστορήματα που αποτυπώνουν πτυχές του βίου του παραδουνάβιου ελληνισμού και των ελληνόφωνων και τουρκόφωνων Ρωμιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Το ελληνικό μυθιστόρημα του «μακριού» 19ου αιώνα συγκροτεί πλέον έναν διακριτό επιστημονικό τομέα. Ανάμεσα στις νέες κατευθύνσεις της έρευνας, σταδιακά έρχεται στην επιφάνεια το ζήτημα της σχέσης του με την αποκαλούμενη από τους Theodor Adorno και Max Horkheimer «πολιτισμική βιομηχανία» ή αλλιώς «μαζική» ή «λαϊκή κουλτούρα». Για την έκφρασή της στο λογοτεχνικό πεδίο έχει επινοηθεί ο όρος «παραλογοτεχνία». Τον 19ο αιώνα παραλογοτεχνικές προθέσεις αναγνωρίζονται μερικώς στο ελληνικό μυθιστόρημα που, γι’ αυτόν τον λόγο, προσδιορίζεται ως «λαϊκό» σε αντιστοιχία με την εννοιολόγηση της «λαϊκής κουλτούρας».
Παρότι οι μελέτες του τόμου εκκινούν από διαφορετικές θεωρητικές αφετηρίες και ενστερνίζονται διαφορετικά μοντέλα ερμηνείας, συντείνουν στην παραδοχή ότι τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα υφίσταται ελληνικό «λαϊκό» μυθιστόρημα τόσο στο ελλαδικό αστικό περιβάλλον, όσο και στον εξω-ελλαδικό χώρο της ομογένειας. Προφανώς, οι εμπορικοί στόχοι του ελληνικού «λαϊκού» μυθιστορήματος δεν έχουν αίσια έκβαση: δεν καταφέρνει να ανταγωνιστεί και να υποσκελίσει το μεταφρασμένο. Παρά ταύτα, η αποτυχία προσοδοφόρας επικράτησής του δεν ακυρώνει τη φιλόδοξη εμφάνισή του στον 19ο αιώνα.
ΝΕΕΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ
Μανόλης Σέργης, Τηλεόραση και σύγχρονος λαϊκός πολιτισμός
Τι κοινό έχουν οι τηλεοπτικές ειδήσεις με το καφενείο, τα «πρωινάδικα» με τις γυναικείες συνάξεις «για καφέ», οι σαπουνόπερες με το παραμύθι, το «παραδοσιακό» παιχνίδι και ο χορός με τους αντίστοιχους, θεματικά συναφείς, τηλεοπτικούς διαγωνισμούς, οι δεκάδες φολκλορικές εκδηλώσεις της λαϊκής εθιμικής ζωής με τις εξεικονίσεις τους στην τηλεόραση; Τέτοια ζητήματα (μεταξύ άλλων) μελετώνται και αναλύονται στην παρούσα εργασία, αναπαραστάσεις, δηλαδή, κάποιων εκδηλώσεων του σύγχρονου λαϊκού πολιτισμού στην τηλεόραση, με άλλα λόγια τίθενται ζητήματα αναπαραγωγής πολιτισμικών δεδομένων ως πολιτιστικών. Αναζητούνται οι επιβιώσεις όψεων του «παραδοσιακού» πολιτισμού, αλλά και οι νέες αποτυπώσεις / εκφάνσεις του, ως σύγχρονου λαϊκού πολιτισμού, σε ποικίλα, αλλά εξ ανάγκης επιλεγμένα τηλεοπτικά προγράμματα, αφού, εκ των πραγμάτων, είναι αδύνατη η έρευνα εφ’ όλης της «τηλεοπτικής ύλης».
Η ανάλυση των παραπάνω εκλαμβάνει το τηλεοπτικό Κοινό ως ένα αυτενεργό, ενεργητικό, πολυ-ειδές, πολυστρωματικό σώμα και όχι ως παθητικό καταναλωτή πολιτισμικών προϊόντων· προέχει το «τι κάνει το Κοινό με τα Μέσα» και όχι «τι επιφέρουν τα Μέσα σ’ εκείνο»· θεωρεί ότι η εμπλοκή του στη διαδικασία της τηλεθέασης είναι μια συμβολική πράξη δημιουργικότητας, αφού τα τηλεοπτικά προγράμματα προσλαμβάνονται και μετουσιώνονται από το ίδιο σε «κείμενα» / «texts» πολλαπλών αναγνώσεων.
Η «οικοδόμηση» της εργασίας εδράζεται στη θεωρία «των χρήσεων και των ικανοποιήσεων», στην πνευματική εργασία των διανοητών των Πολιτισμικών Σπουδών, του Πολιτισμικού Λαϊκισμού και του Μεταμοντερνισμού (χωρίς να αποκλείεται η αρωγή και άλλων θεωριών) και στην ιστορικοκοινωνική θεώρηση των λαογραφικών φαινομένων.
Διαρθρώνεται σε τρία κεφάλαια: Στο πρώτο συζητούνται θέματα που αφορούν στη μελέτη των ηθών από την επιστήμη της Λαογραφίας, στον προσδιορισμό των εννοιών λαϊκός πολιτισμός, λαϊκότητα, στη σχέση κοινωνικής διαστρωμάτωσης και κατανάλωσης, στην «κατασκευή» της πραγματικότητας από την τηλεόραση και στον προβαλλόμενο αποσπασματικά κόσμο της, κ.ά.
Στο δεύτερο παρουσιάζονται εν ολίγοις οι κοινωνικοϊστορικές συνθήκες της 50ετίας 1966-2016, για τους ευνόητους στους λαογράφους λόγους· στο τρίτο αναλύονται 19 θέματα που σχετίζονται με το περιεχόμενο τής εδώ (ανωτέρω) πρώτης παραγράφου. Τη συμπληρώνουν η Βιβλιογραφία (κατ’ επιλογήν) και δύο Ευρετήρια (λαογραφικών όρων και προγραμμάτων/σειρών που αναφέρονται στην ανάλυση). (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)
Μανόλης Σέργης, Μελέτες Ναξιακής Λαογραφίας (τόμος Α)
Στο ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ της εργασίας αναλύεται η σημερινή λειτουργία του δρωμένου των Κορδελάτων - Κορδελάδων - Φουστανελάδων - Λεβεντών - Τσολιάδων στη Νάξο, ως επιτέλεση διαφόρων ταυτοτήτων, επειδή αυτή η λειτουργία (όπως κρίνει ο συγγραφέας) χαρακτήριζε ανέκαθεν το δρώμενο.
Στο ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ της ο συγγραφέας διερευνά τον «αρχαϊκό» χαρακτήρα του δρωμένου. Επικεντρώνει την ερευνητική του πορεία στην ανάλυση της εθιμικής φορεσιάς των συμμετεχόντων σε αυτό ανδρών, στον στρατιωτικό του χαρακτήρα, στη σύγκριση με ανάλογα από τον ελλαδικό χώρο θεάματα, στην «επίσκεψη» των κατά τόπους ονομασιών του, στην ανάλυση της τελευταίας «σκηνής» του, κ.ά., και οδηγείται στο εξής συμπέρασμα: Μας παραπέμπει στην αρχέγονη πρακτική της αρπαγής γυναικών, σε αυτήν την αρσενική γαμική πρακτική βίας με στόχο την παρέμβαση στη διαδικασία ελέγχου της κοινωνικής αναπαραγωγής∙ δηλαδή, ο μεταμφιεσμένος σε γυναίκες ανδρικός θίασος έπαιζε θέατρο και επέλεγε την συγκεκριμένη παράσταση. Η όλη λαϊκή αποκριάτικη παράσταση περιελάμβανε (τις σχετικές με το πνεύμα των ημερών) συμβολικές δράσεις ευγονικού χαρακτήρα, συμπληρώθηκε δε αργότερα (με την πάροδο των ετών) με συναφείς αποκριάτικες «σκηνές». Και εξελίχθηκε έτι περαιτέρω, κατά τις μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεκαετίες, με νέες «σκηνές», νέα πρόσωπα (γυναίκες μέλη του θιάσου), νέες λειτουργίες και χρήσεις, άκρως ενδιαφέρουσες για τη Σύγχρονη Λαογραφία.
Στο ΕΠΙΜΕΤΡΟ της εργασίας παρουσιάζεται αναλυτικά η σημερινή ψυχαγωγική, κοινωνιοψυχολογική, οικονομική λειτουργία του δρωμένου, εντεταγμένη σε ένα σύντομο θεωρητικό πλαίσιο σχετικό με τον (ανα)σκηνοθετημένο λαϊκό πολιτισμό, τη διαχείριση της Παράδοσης και τους σημερινούς της φορείς, τις «ειδικές πρακτικές» του πολιτιστικού τουρισμού, και την κατά Lévi-Strauss γιαγιά, την ανθρωπολογική αρχέγονη, δηλαδή, διάσταση τής οικείας αυτής μορφής, επειδή, στην εκ πρώτης όψεως ασυνάρτητη με το θέμα παρουσία της, ο συγγραφέας εντοπίζει στο δρώμενο μια άκρως ενδιαφέρουσα επιβίωση πανάρχαιων ρόλων της.